บันทีกความทรงจำถึงสุริยุปราคา พ.ศ. 2538

โดย ผศ. ดร. เรืองศักดิ์ ทรงสถาพร

          เมื่อวันจันทร์ที่ 23 ตุลาคม พ.ศ. 2538 ผู้เขียนขณะนั้นรับราชการในตำแหน่งอาจารย์ประจำภาควิชาฟิสิกส์ คณะวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ศูนย์รังสิต ได้ออกเดินทางจาก มธ. ท่าพระจันทร์ พร้อมกับคณาจารย์ บุคลากร และครอบครัวของ มธ. จำนวนประมาณ 60 คน มุ่งหน้าสู่จังหวัดลพบุรี ทัศนศึกษาพระราชวังพระนารายณ์ราชนิเวศน์โดยมีวิทยากรจากภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะศิลปศาสตร์ มธ. ให้คำบรรยายถึงพระปรีชาสามารถของสมเด็จพระนารายณ์มหาราชที่ได้โปรดให้สร้างเมืองลพบุรีและทรงพัฒนาจนมีความรุ่งเรืองเป็นศูนย์กลางค้าการปกครองและยังได้ทรงส่งคณะราชทูตไปเจริญสัมพันธไมตรีกับประเทศฝรั่งเศสในรัชสมัยของพระเจ้าหลุยส์ที่ 14 และพระองค์ยังทรงสนพระทัยในการศึกษาวิชาการแขนงต่างๆ รวมทั้งดาราศาสตร์และมีหลักฐานว่าพระองค์ได้เสด็จไปทอดพระเนตรสุริยุปราคาที่ตำหนักเย็นทะเลชุบศรลพบุรีเมื่อวันที่ 30 เมษายน พ.ศ. 2231

          จากลพบุรีคณะก็เดินทางเรียนรู้สถานที่สำคัญทางประวัติศาสตร์ในจังหวัดพิษณุโลกและกำแพงเพชรจนสิ้นสุดวันก็เดินทางเข้าที่พักในจังหวัดกำแพงเพชรโดยมีแผนการทัศนศึกษาว่าจะไปสังเกตุปรากฏการณ์สุริยุปราคาในวันถัดไปที่โรงเรียนกำแพงเพชรพิทยาคม

          ในตอนเย็นของวันที่ 23 ตุลาคม พ.ศ. 2538 นั้น ผู้เขียนและทีมงานได้จัดการบรรยายให้กลุ่มร่วมทัศนศึกษาได้เข้าใจว่าสุริยุปราคาเกิดขึ้นได้อย่างไร ทำไมหากพลาดโอกาสครั้งนี้จะต้องรออีก 75 ปี จึงจะเกิดขึ้นอีกครั้งเหนือท้องฟ้าประเทศไทย และที่สำคัญที่สุดคือวิธีการสังเกตที่ถูกต้องและปลอดภัย ผู้เขียนยังได้เน้นให้ทุกคนเตรียมสังเกตปรากฏการณ์สำคัญ 3 อย่าง ที่จะเกิดขี้นเมื่อเกิดสุริยุปราคาเต็มดวง คือ

  1. เกิดปรากฏการณ์แหวนเพชร (Diamond ring)
  2. เกิดปรากฏกาณ์ลูกปัดของเบลีย์ (Bailey’s beads)
  3. สามารถเห็นบรรยากาศชั้นนอกสุดของดวงอาทิตย์ เรียกว่า โคโรน่า (Corona)

          ผู้เขียนจำได้ว่าแม้ทุกคนจะเหน็ดเหนื่อยจากการเดินทางแต่เห็นชัดถึงความสนใจความกระตือรือร้นใคร่รู้โดยเฉพาะจากเหล่าเด็กๆ ที่ร่วมเดินทางไปด้วย ต่างแย่งกันยกมือถามด้วยประกายตาแห่งความอยากรู้อยากเข้าใจอย่างยิ่ง

          วันอังคารที่ 24 ตุลาคม พ.ศ. 2538 กลุ่มก็รีบออกเดินทางแต่เช้าเพื่อไปที่โรงเรียนกำแพงเพชรพิทยาคมที่ทางทีมงานได้ประสานงานขอใช้สถานที่ไว้แล้ว พบว่าที่โรงเรียนมี ครู-อาจารย์ นักเรียน และผู้ปกครองจำนวนมากก็มาเฝ้ารอสังเกตปรากฏการณ์ครั้งนี้จนเต็มพื้นที่โรงเรียน ผู้เขียนได้ใช้ช่วงเวลาสั้นๆ เพื่อบรรยายวิธีการเฝ้าดูสุริยุปราคาที่ปลอดภัยแก่ทุกคนที่อยู่ในบริเวณนั้น และพบว่าส่วนใหญ่ได้เตรียมแว่นกรองแสงและอุปกรณ์อื่นๆ มาพร้อม แต่ยังมีนักเรียนบางคนที่ไม่มีอุปกรณ์ที่เหมาะสมซึ่งทางกลุ่มทัศนศีกษาได้เตรียมแว่นกรองแสงเพื่อแจกจ่ายจำนวนหนี่ง ผู้เขียนยังได้แนะนำว่าหากไม่มีอุปกรณ์การดูจริงๆ แล้ว ก็ยังสามารถเฝ้าดูอย่างปลอดภัยก็คือให้ไปยืนดูใต้ต้นไม้ พอช่วงเกิดสุริยุปราคาแสงอาทิตย์จะส่องผ่านรูใบไม้หรือช่องว่างระหว่างใบซึ่งก็คล้ายๆกับเป็นกล้องรูเข็มจะทำให้สามารถเห็นภาพเงาของสุริยุปราคาบนพื้นหรือหากเอากระดาษขาวแผ่นใหญ่วางไว้บนพื้นก็สามารถเห็นการเกิดสุริยุปราคาได้เช่นกัน

          เมื่อถึงเวลาประมาณ 9 นาฬิกา 25 นาที สามารถสังเกตุเห็นเงาดวงจันทร์เริ่มสัมผัสภาพผิวดวงอาทิตย์ที่นักดาราศาสตร์ เรียกว่า การสัมผัสครั้งแรก (First contact) โดยการสัมผัสเริ่มด้านบนค่อนทางขวาเล็กน้อยของภาพดวงอาทิตย์ ผู้เขียนมีข้อเสียใจอย่างยิ่งที่ไม่สามารถเสนอรายละเอียดของปรากฏการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงได้อย่างถูกต้องสมบูรณ์เพราะมหาอุทกภัยปี พ.ศ. 2554 ได้ทำลายห้องปฏิบัติการอุปกรณ์เครื่องมือและเอกสารต่างๆจำนวนมากซึ่งรวมทั้งข้อมูลการศึกษาสุริยุปราคาเต็มดวงปี พ.ศ. 2538 ไปจนหมด ผู้เขียนยังจำภาพความเสียหายในครั้งนั้นได้เป็นอย่างดีจำได้ว่าห้องทำงานของผู้เขียนต้องจมอยู่ใต้น้ำด้วยระดับควาสูงของน้ำถึง 2 เมตรเป็นเวลานานหลายสัปดาห์ทำให้ภาพถ่ายฟิล์มภาพสุริยุปราคาเต็มดวงถูกทำลายสิ้น เป็นการย้ำเตือนว่ามนุษย์ต้องเรียนรู้เข้าใจธรรมชาติและปรับตัวให้อยู่กับธรรมชาติไม่พยายามฝืนธรรมชาติ

          แต่ถึงอย่างไรผู้เขียนยังจำปรากฏการณ์ที่สุดประทับใจครั้งนั้นได้ว่าหลังจากเกิดการสัมผัสครั้งแรกแล้วเงาดวงจันทร์ก็ค่อยๆ เคลื่อนเข้าบดบังดวงอาทิตย์จากด้านบนลงล่าง ดวงอาทิตย์ก็ค่อยๆ มืดลงทีละน้อยอุณหภูมิรอบตัวก็เริ่มเย็นลงประมาณ 3 องศาเซลเซียส สังเกตุเห็นฝูงนกบินกลับรัง ผู้คนรอบตัวก็เริ่มตื่นเต้นอย่างยิ่งจนเวลาประมาณ 10 นาฬิกา 44 นาที ก็ได้เห็นปรากฏการณ์แหวนเพชรขึ้นเป็นครั้งแรก โดยหัวเพชรปรากฏอยู่ตอนเหนือค่อนไปทางขวาของภาพดวงอาทิตย์ซึ่งในตอนนั้นรอบๆ ตัวผู้เขียนได้ยินแต่เสียงอุทานขึ้นพร้อมๆ กันด้วยความประทับใจที่ได้เห็นภาพแหวนเพชร หลังจากนั้นอีกประมาณสิบถึงยีสิบวินาที เสียงอุทานยิ่งดังขึ้นเพราะขณะนั้นสามารถเห็นลูกปัดของเบลีย์รอบภาพดวงอาทิตย์ที่มืดเกือบสนิท แล้วผ่านไปอีกไม่กี่สิบวินาทีทุกคนก็ต้องอุทานเสียงดังอีกครั้งเพราะได้เห็นโคโรน่าของดวงอาทิตย์สว่างชัดเจนมากรอบภาพดวงอาทิตย์ที่มืดเพราะเงาดวงจันทร์บังสนิทแล้ว ทุกคนได้ดื่มด่ำกับความงดงามของโคโรน่าอยู่ประมาณ 1 นาที 52 วินาที เงาดวงจันทร์เคลื่อนลงทางใต้ของดวงอาทิตย์จนสามารถเห็นลูกปัดของเบลีย์อีกครั้ง ตามมาด้วยปรากฏการณ์แหวนเพชรครั้งที่สองโดยหัวเพชรเห็นได้ทางใต้ค่อนไปทางซ้ายของภาพดวงอาทิตย์ จนกระทั่งเวลาประมาณ 12 นาฬิกา 32 นาทีดวงอาทิตย์ก็กลับมาสว่างดังเดิมนับเป็นการสิ้นสุดของสุริยุปราคา พ.ศ. 2538 ผู้เขียนตระหนักดีว่านี่จะเป็นการเกิดสุริยุปราคาเต็มดวงเหนือท้องฟ้าไทยเป็นครั้งสุดท้ายในชีวิตเพราะจะเกิดอีกครั้งในอีก 75 ปีข้างหน้า

          ผู้เขียนได้เห็นอาจารย์อาวุโสท่านหนึ่งกำลังยืนซับน้ำตาอยู่ ผู้เขียนจึงรีบเข้าไปถามหาสาเหตุ ท่านอาจารย์ตอบกลับว่า “(ดิฉัน) ไม่สามารถกลั้นน้ำตาแห่งความตื้นตันเมื่อได้เห็นความงดงามน่ามหัศจรรย์ของสุริยุปราคาเต็มดวงครั้งนี้มากและต้องขอขอบคุณท่านอาจารย์ที่ทำให้ (ดิฉัน) ได้เห็นความงามสุดประทับใจครั้งนี้ที่นับได้ว่าเป็นครั้งหนึ่งและครั้งเดียวในชีวิต” คำตอบสั้นๆ นี้ ทำให้หัวใจของผู้เขียนพองโตด้วยความปลื้มปิติและจะอยู่ในความทรงจำตลอดไป

update 2 มิถุนายน 2563

07 01