ข่าวดาราศาสตร์

---

ครบรอบ 150 ปี คราสแหลมเจ้าลาย
สุริยุปราคาเต็มดวง 6 เมษายน พ.ศ.2418 
สมัยรัชกาลที่ 5 เหนือน่านฟ้าสยาม

 

จากสุริยุปราคาเต็มดวง พ.ศ.2411 สู่ พ.ศ.2418

ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 25 (พ.ศ.2401 - 2500) เกิดปรากฏการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงในประเทศไทยอยู่ 4 ครั้ง ได้แก่ ในปี พ.ศ. 2411
(รัชกาลที่ 4), 2418 (รัชกาลที่ 5), 2472 (รัชกาลที่ 7) และ 2498 (รัชกาลที่ 9)

ซึ่งปรากฏการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงเมื่อวันที่ 18 สิงหาคม พ.ศ. 2411 อาจเป็นครั้งที่พวกเราคุ้นเคยกันมากที่สุด เนื่องด้วยเป็นปรากฏการณ์ที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) ได้ทรงคำนวณเอาไว้อย่างแม่นยำ ณ บ้านหว้ากอ แขวงเมืองประจวบคีรีขันธ์ ซึ่งในขณะนั้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) เมื่อครั้งยังเป็น “สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานารถ”
ได้ตามเสด็จร่วมสังเกตการณ์สุริยุปราคาครั้งนี้เช่นเดียวกัน 

ต่อมา เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวขึ้นครองราชย์ในปี พ.ศ. 2411 แล้ว ในรัชสมัยของพระองค์ ได้เกิดสุริยุปราคาเต็มดวง
เหนือแผ่นดินสยาม ในวันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2418 ซึ่งมีแนวคราสเต็มดวง (แนวพื้นที่ที่เงามืดของดวงจันทร์พาดผ่าน สามารถสังเกตเห็นสุริยุปราคาเต็มดวงได้) พาดผ่านตั้งแต่มหาสมุทรอินเดีย เมียนมา ไทย  ลาว เวียดนาม และมหาสมุทรแปซิฟิก โดยแนวคราสเต็มดวงพาดผ่านพื้นที่ในประเทศไทยจากจังหวัดเพชรบุรี ผ่านกรุงเทพฯ-สมุทรปราการ ปราจีนบุรี บุรีรัมย์ ไปจนถึงอำนาจเจริญ

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 จึงเป็นกษัตริย์ไทยพระองค์เดียวที่ได้ทอดพระเนตรสุริยุปราคาเต็มดวงถึง 2 ครั้งด้วยกัน

ภาพแผนที่แนวคราสเต็มดวงในสุริยุปราคาเต็มดวง พ.ศ.2418 ที่พาดผ่านประเทศไทย

 

การเดินทางมาสังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงของนักดาราศาสตร์ต่างชาติในสยาม พ.ศ.2418

ในช่วงศตวรรษดังกล่าวเป็นช่วงที่คณะนักฟิสิกส์และนักดาราศาสตร์จากชาติตะวันตก เดินทางมาทางเรือพร้อมบรรทุกอุปกรณ์ดาราศาสตร์ต่าง ๆ ไปสังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงในทวีปต่าง ๆ เพื่อศึกษาองค์ประกอบของบรรยากาศดวงอาทิตย์ ที่สามารถสังเกตได้เฉพาะช่วงเกิดสุริยุปราคาเต็มดวงที่นานเพียงไม่กี่นาทีเท่านั้น 

นักดาราศาสตร์จากชาติตะวันตกเหล่านี้วางเป้าหมายถึงพื้นที่สังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงมาล่วงหน้าแล้ว เพราะนักดาราศาสตร์ตะวันตกได้คำนวณการเกิดสุริยุปราคาไว้ก่อนแล้ว และตีพิมพ์ข้อมูลลงตามปฏิทินข้อมูลและปรากฏการณ์ทางดาราศาสตร์ (Astronomical almanac)

ภาพวาดแผนที่แนวคราสเต็มดวงและคราสบางส่วน (แนวที่เงามืดและเงามัวของดวงจันทร์พาดผ่าน) ในสุริยุปราคาเต็มดวง 6 เมษายน พ.ศ.2418

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในฐานะพระเจ้าแผ่นดินสยามทรงพระอักษรเชิญนักดาราศาสตร์จากชาติต่าง ๆ ในยุโรป ให้เดินทางมาตั้งสถานีสังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงในสยาม และจะทรงรับเป็นพระราชอาคันตุกะ (แขกบ้านแขกเมือง) พร้อมให้ทางขุนนางข้าราชการสยามอำนวยความสะดวกแก่คณะนักดาราศาสตร์ชาวยุโรป เช่น สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) อดีตผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค) สมุหพระกลาโหม  เจ้าพระยาภาณุวงศ์ (ท้วม บุนนาค) เสนาบดีกรมท่า และพระยาสุรินทรฤาไชย (เทศ บุนนาค) เจ้าเมืองเพชรบุรีในขณะนั้น เป็นต้น

ภาพหอคอยที่กัปตันอัลเฟรด จอห์น ลอฟตัส (Captain Alfred John Loftus / พระนิเทศขลธี) นายทหารเรืออังกฤษที่รับราชการในราชนาวีสยามสร้างไว้ อาจเพื่อเป็นจุดหมายให้เห็นได้จากระยะไกล เพื่อบ่งชี้พื้นที่ตั้งสถานีสังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวง เรือนพักนักดาราศาสตร์และที่พักสำหรับคณะของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์

ชาติยุโรปที่ส่งคณะนักดาราศาสตร์มาสังเกตการณ์สุริยุปราเต็มดวง เมษายน พ.ศ. 2418 คือ อังกฤษกับฝรั่งเศส โดยราชบัณฑิตยสมาคมอังกฤษ (Royal Society) ได้รวบรวมคณะสำรวจและนักดาราศาสตร์ เดินทางแยกกันไปสังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวง 2 แห่ง ได้แก่ หมู่เกาะนิโคบาร์ในอ่าวเบงกอล (อยู่ในประเทศอินเดียในปัจจุบัน) และบริเวณแหลมเจ้าลาย (“แหลมเจ้าลาย” ปัจจุบันคือแหลมผักเบี้ย ต.หาดเจ้าสำราญ อ.เมืองเพชรบุรี) ส่วนคณะนักดาราศาสตร์ของฝรั่งเศสเดินทางตามมาสมทบที่แหลมเจ้าลายเพียงที่เดียว

ภาพอุปกรณ์ไซเดอโรสแตต (Siderostat) สำหรับติดตามตำแหน่งปรากฏของดวงอาทิตย์และสะท้อนแสงอาทิตย์สู่อุปกรณ์วัดสเปกตรัมที่อยู่ในเรือนข้างหลัง อุปกรณ์เหล่านี้ที่ติดตั้งบริเวณสถานีสังเกตการณ์สุริยุปราคา ณ แหลมเจ้าลาย แขวงเมืองเพชรบุรี โดยสมาชิกคณะนักดาราศาสตร์ชาวอังกฤษ

ภาพวาดแสดงหอสังเกตการณ์กลาง ของสถานีสังเกตการณ์สุริยุปราคา ณ แหลมเจ้าลาย สำหรับติดตั้งกล้องโทรทรรศน์ขนาดใหญ่เพื่อสังเกตการณ์สุริยุปราคา

ภาพถ่ายคณะผู้สังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวง พ.ศ.2418 จากอังกฤษ ณ หอสังเกตการณ์กลางของสถานีสังเกตการณ์สุริยุปราคา พร้อมกล้องโทรทรรศน์ขนาดใหญ่เพื่อสังเกตการณ์สุริยุปราคา

ภาพถ่ายหมู่ของคณะผู้สังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวง พ.ศ. 2418 ทั้งชาวอังกฤษ ฝรั่งเศส และสยาม ณ หอสังเกตการณ์กลางของสถานีสังเกตการณ์สุริยุปราคา แหลมเจ้าลาย จ. เพชรบุรี

 

ความสนใจและการมีส่วนร่วมสังเกตการณ์ต่อสุริยุปราคาเต็มดวง พ.ศ.2418 ของผู้คนชาวสยาม

ในระหว่างที่คณะนักดาราศาสตร์อังกฤษเดินทางมาถึงกรุงเทพฯ “สมาคมสยามหนุ่ม” (Young Siam) กลุ่มของพระราชวงศ์ ข้าราชบริพาร และผู้ที่ต้องการปฏิรูปสยามตามแบบตะวันตก ได้เชิญมาบรรยายวิชาการด้านดาราศาสตร์เรื่องการวิเคราะห์สเปกตรัมดวงอาทิตย์และการประยุกต์ใช้ในขณะสังเกตการณ์สุริยุปราคา

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ยังทรงโปรดให้ นายฟรานซิส จิต (หลวงอัคนีนฤมิตร) ชาวสยามเชื้อสายโปรตุเกส ช่างภาพหลวง และ
ช่างภาพมืออาชีพคนแรกของสยาม ที่เคยถ่ายภาพสุริยุปราคาเต็มดวงที่หว้ากอ ในปี พ.ศ. 2411 มาช่วยงานคณะนักดาราศาสตร์อังกฤษด้านการถ่ายภาพ หลวงอัคนีนฤมิตรจึงเป็นอีกหนึ่งในคนสยามเพียงไม่กี่คนที่ได้เห็นสุริยุปราคาเต็มดวงจากบริเวณกึ่งกลางคลาส ทั้งในสมัยรัชกาลที่ 4 และรัชกาลที่ 5 

ส่วนในกรุงเทพฯ ที่สามารถสังเกตเห็นสุริยุปราคาเต็มดวง พ.ศ. 2418 ได้เช่นกันนั้น มีการตั้งกล้องโทรทรรศน์สังเกตการณ์สุริยุปราคาเต็มดวง
แก่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบรมวงศานุวงศ์ ณ พระบรมมหาราชวัง มีการสเก็ตช์ภาพจากลักษณะปรากฏของสุริยุปราคา
เต็มดวงครั้งนี้ด้วย ทั้งจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบรมวงศานุวงศ์

ภาพวาดสุริยุปราคาเต็มดวง พ.ศ.2418 ฝีพระหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แสดงเปลวสุริยะหรือพวยแก๊ส (Solar prominence) ซึ่งเป็นแก๊สที่พุ่งจากบรรยากาศดวงอาทิตย์ชั้นโครโมสเฟียร์ออกมา

ภาพวาดสุริยุปราคาเต็มดวง พ.ศ.2418 โดยพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม (พระองค์เจ้าทองกองก้อนใหญ่) พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แสดงชั้นโคโรนา (Corona) ซึ่งเป็นบรรยากาศชั้นนอกสุดของดวงอาทิตย์

นอกจากนี้ ในจิตรกรรมฝาผนังแสดงพระราชพิธี 12 เดือนในพระวิหารหลวง วัดราชประดิษฐ์สถิตมหาสีมาราม (วัดราชประดิษฐ์) เขตพระนคร กรุงเทพฯ มีภาพวาดแสดงพระมหากษัตริย์สยามทอดพระเนตรสุริยุปราคาเต็มดวงผ่านกล้องโทรทรรศน์ ณ หน้าพระที่นั่งดุสิตาภิรมย์ ในหมู่
พระมหามณเฑียรของพระบรมมหาราชวัง ซึ่งสันนิษฐานว่าน่าจะเป็น “พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว” ที่ทอดพระเนตรสุริยุปราคา
เต็มดวง พ.ศ.2418

ภาพวาดจิตรกรรมฝาผนังในพระวิหารหลวง วัดราชประดิษฐ์ กรุงเทพฯ แสดงพระมหากษัตริย์สยามทอดพระเนตรสุริยุปราคา (ปรากฏเป็นดวงมืดด้านบนของภาพ) ผ่านกล้องโทรทรรศน์ขนาดเล็ก ณ หน้าพระที่นั่งดุสิตาภิรมย์ หมู่พระมหามณเฑียร พระบรมมหาราชวัง

เรียบเรียง : พิสิฏฐ นิธิยานันท์ - เจ้าหน้าที่สารสนเทศดาราศาสตร์ สดร.

ที่มาของข้อมูลอ้างอิงเนื้อหา
- https://eclipsewise.com/solar/SEprime/1801-1900/SE1875Apr06Tprime.html
- หนังสือ “จดหมายเหตุดาราศาสตร์สยามประเทศ รัชกาลที่ 5 ถึงรัชกาลที่ 8” โดยวิษณุ เอื้อชูเกียรติ, สถาบันวิจัยดาราศาสตร์แห่งชาติ
- https://eclipse-maps.com/Eclipse-Maps/History/History.html
- https://www.slideshare.net/slideshow/6-april-1875-total-solar-eclipse-at-grand-palace/228217214#3
- https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-62777-5_9